فصلنامه تحقیقات کلامی
پیاپی 34 (پاییز 1400)

پرسش از معنای زندگی و جست و جو از علت های انگیزه بخش زندگی، از مسایلی بوده که همواره ذهن بشر بدان معطوف و مشغول بوده است. ویل دورانت فیلسوف و مورخ آمریکایی قرن نوزده و بیستم میلادی از جمله اشخاصی است که درصدد پاسخ به این مسئله برآمده، کتابی در این زمینه نگاشته و بخشی از آرای اندیشمندان و افراد را با تفکرات متفاوت در آن آورده است. علامه جعفری نیز از اندیشمندان و فیلسوفان معاصر اسلامی با مبانی اسلامی و توحیدی خود در این باره نظراتی را مطرح نموده است. این نوشتار با بررسی نظر ویل دورانت و علامه جعفری درباره معنای زندگی بر اساس مبانی انسان شناختی آن ها دریافته است که دورانت با نگاه مادی که به زندگی انسان دارد، زندگی او را نیز تنها از بعد مادی معنا می کند؛ هرچند به طورکامل و صریح دین را از دایره معنابخشی زندگی حذف نمی نماید و حتی احتمال تاثیر آن را بیان می کند، اما در نتیجه کلی، همین روال زندگی مادی و معمول و برآورده شدن نیازهای مادی بشری را کافی می داند. در مقابل، علامه جعفری با مبانی انسان شناسانه اسلامی و با نگاه توحیدی، ساحت انسان را منحصر به بعد مادی نمی داند و بعد دیگری ورای ماده و دنیا لحاظ می کند. بر همین اساس، معنایی که برای زندگی انسان ارایه می دهد، متعالی و کمال جویانه است. آنچه می توان به عنوان نقطه اشتراک علامه و دورانت اشاره کرد، مختار بودن، وسعت پذیری علم و جز از کل بودن انسان در نظام هستی است که این نگاه به معنایی که به زندگی انسان می دهد، اثرگذار است.

مقاله پیش رو درصدد نقد و پاسخ به اعتقادات وهابیان معاصر در مسئله تبرک جویی به مقدسات از منظر متکلمان مذاهب اسلامی اعم از شیعه و مذاهب اربعه اهل سنت و بیان اختلافات و اشتراکات پیرامونی موضوع مطرح شده در فرقه وهابیت با دیگر مذاهب اسلامی خواهد بود. فقهای وهابیت، از جمله عبدالعزیز بن باز و فقهای معاصر آن ها در جواز تبرک به رکن یمانی، حجرالاسود، قرآن، آب زمزم، بدن پیامبر و آنچه با بدن نبی مکرم اسلامJ در تماس بوده است، غیر از آثار مکانی، با سایر مذاهب اسلامی هم نظر هستند؛ اما در بحث تبرک جویی به دیگر اجزای مسجدالحرام، آثار مکانی پیامبر، بدن صالحان و آثار آن ها با استناد به این که در این موارد، فعل صحابه را نداریم، بر خلاف سایر مذاهب اسلامی، قایل به بدعت و شرک بودن این موارد شده اند؛ در حالی که شواهد متعددی در کتاب های اهل سنت و وهابیت، نسبت به تبرک جویی از سوی صحابه و تابعین بیان شده است. ضمن آن که برخلاف معنای مصطلح شرک، به مشرک بودن دیگر مذاهب اسلامی قایل هستند؛ در حالی که خلاف شریعت است.

در سال های اخیر برخی از مخالفان مذهب امامیه با «فاقد پیشینه دانستن اندیشه های شیعی در عصر معصومانD» روایات غیبت را برساخته عالمان متاخر دانسته و این روایات را فاقد ریشه در کلمات ایمهD می دانند. روشن است که اثبات رخداد غیبت همیشه با کمک روایات صادره از معصومان ممکن است. حال چگونه می توان پیش گویی مسئله غیبت را از ناحیه معصومان بدون استناد به احادیث ایشان اثبات کرد؟ پژوهش حاضر برای نخستین بار باورمندی مسئله غیبت در عصر معصومان را بدون تمسک به روایات و تنها از راه تحلیل گفتمان غیبت اثبات می کند. در این نوشتار پنج ساختار گفتمان مدار در عصر حضور- نگاشته ها، جریان ها، گفتار مخالفان، سروده ها و گزینش اصطلاحات و تعابیر خاص- بررسی شده است. نتیجه تحلیل کارکردهای فکری و اجتماعی عصر حضور، باورمندی اصل مسئله غیبت در میان خواص شیعه در سده نخست و توسعه دامنه باورمندی آن در سده سوم است.

دانش کلام با سه وظیفه و رسالت مهم تبیین مفاهیم وگزاره های اعتقادی، پاسخ به شبهات و تامین پیش نیاز دانش های دینی در طول تاریخ در پی تلاش متکلمان به تحقق پیوسته و در آثار کلامی متعدد و متنوعی عرضه شده و مانند دیگر دانش ها، گاه موانعی به شکل بالفعل یا بالقوه آن را تهدید کرده و یا عواملی زمینه رشد و ارتقای آن را فراهم آورده است. بدیهی است شناخت کاستی نشان از حیات مستمر و پایایی و تشخیص آسیب ها، مقدمه احیا، تکامل و پیشرفت است. با تشخیص کاستی ها می توان به تناسب، راهکارهای بایسته ای ارایه داد و با به کارگیری آن ها مسیر تکامل، رشد و ارتقای دانش را هموار کرد. آسیب ها و بایسته های دانش کلام را می توان در چند زاویه دانشی، روشی، متون و شرایط اجتماعی تحلیل و بررسی کرد. این نوشتار، با کاوش در کلام معاصر شیعه امامی، برخی آسیب ها و موانع را شناسایی کرده و به تناسب به ارایه برخی راهکارهای بایسته پرداخته است.

نظریه نفی صفات به طور صریح در روایات اهل بیتD آمده و مورد پذیرش بیشتر متکلمان امامیه بوده است. سوال اینجا است که تاکنون چه اشکالاتی پیرامون این نظریه مطرح شده و چه پاسخ هایی در برابر این اشکالات قابل ارایه است. در این نوشتار، اشکالات ذیل، گردآوری و بررسی شده اند: لزوم خلو ذات از اوصاف کمالی، مخالفت با دلایل عقلی، لزوم تعطیل، مجازی شدن استعمال انبوهی از آیات و اخبار، تعارض دیدگاه نفی صفات با آیات و اخبار، مخالفت با آیات صریح قرآن، ابهام در نظریه نفی صفات، مخالفت با قواعد ادبی، توجیه ناپذیری دعا و ارتباط با خالق. نتیجه پژوهش حاضر به اجمال چنین است که آموزه نفی صفات نه به خلو ذات از کمالات، بلکه به اثبات کمالی بالاتر برای ذات، یعنی استغنای از صفت می انجامد. اشکالات عقلی به این نظریه نیز اغلب از فرضیه صدور و قاعده سنخیت میان علت و معلول سرچشمه می گیرد که با طرح نظریه توحید و خلقت، این اشکالات منتفی خواهند شد. افتادن در ورطه تعطیل هم چه به معنای تعطیل وجودشناختی باشد یا تعطیل معرفت شناختی، از لوازم نفی صفات نیست، بلکه این نظریه خود مسیری روشن برای خروج از حد تشبیه و تعطیل است. آیات و اخبار مشتمل بر ذکر صفات الهی به چند صورت با روایات ناظر به نفی صفت قابل جمع است، با ارایه تصویری صحیح از این نظریه، ابهام و غرابت ادعاشده از سوی برخی اندیشمندان برطرف خواهد شد، مخالفت مفاد این نظریه با قواعد ادبی در باب مشتق نیز به چند وجه قابل پاسخ است و در نهایت، نفی صفات نه به قطع ارتباط میان خالق و مخلوق، بلکه به تصویری صحیح تر از این ارتباط منتهی می شود.

یکی از جریان های انحرافی که از درون جامعه شیعه و با عقاید و مناسکی متفاوت ظهور کرد و فعالیت های متعدد و گسترده فرهنگی و اجتماعی در میان خواص و عوام جامعه شیعه از خود بروز داد، جریان غلو بود. فعالیت های غالیان را می توان به دو زمینه اجتماعی- سیاسی و فکری- فرهنگی تقسیم کرد. از جمله تلاش های غلات در زمینه فرهنگی، می توان به کوشش آن ها جهت تحریف کتب اصحاب امامان، انتشار کتب تحریف شده در میان یاران ایمه، جعل و گسترش آموزه های غیراصیل فقهی و اعتقادی در میان شیعیان و همچنین گسترش اباحی گری و شریعت گریزی در میان عموم جامعه اشاره کرد؛ همچنین غلات با بهره گیری از برخی آموزه های امامان، سعی در نزدیکی علمی با امامیه داشتند که در این راه به موفقیت هایی نیز دست پیدا کردند. اصحاب امامان نیز با تکیه بر آموزه های اهل بیتD به فعالیت و مقابله با برنامه ها و اقدامات غالیان پرداختند. تالیف کتاب ردیه نویسی علیه غالیان، مناظره و مخاصمه با آنان، معرفی غالیان به جامعه شیعه و نیز ارایه لیست راویان مورد اعتماد امامان و رجوع به ایمه برای شناخت گزاره های اصیل دینی، مجموعه ای از اقدامات فرهنگی امامیه در مواجهه با غالیان است.